Performatyka w perspektywie teatrologicznej i kulturoznawczej – nowe wyzwania, nowe perspektywy

Krótka prezentacja orientacji teoretyczno-metodologicznej Zakładu Performatyki w Instytucie Kulturoznawstwa UAM

Zakład jest pierwszą placówką badawczą z tej konkretnej dziedziny w Polsce, działającą od roku akademickiego 2008/09. Przedmiotem naszych badań performatycznych są performanse, które rozumiemy jako 1) ludzkie zachowania nacechowane intencją komunikowania czegoś wchodzące w skład sekwencji czynności przypisanych danej roli społecznej oraz 2) proces wymiany informacji i wartości między materialnymi wytworami kultury a percypującymi je ludźmi, którym przedmioty owe komunikują intencje swych wytwórców, stając się obiektami rozumiejącej, znaczeniotwórczej i wartościotwórczej aktywności tych pierwszych. Podejście performatyczne od semiotycznego odróżnia się, naszym zdaniem, tym, że akcent kładzie się tutaj na samym fakcie i przebiegu komunikowania się, a nie na jego treści (która też jest, oczywiście, ważna, lecz w tym wypadku nie pierwszoplanowa). Najważniejszym przedmiotem badań i refleksji są dla nas w performatyce tzw. „zachowane zachowania” (restored behaviour). Rozumiemy je jako działania 1) wykonywane przez człowieka z intencją zakomunikowania czegoś innym ludziom; 2) powtarzalne, wchodzące w skład sekwencji zachowań wyuczonych w procesie inkulturacji bądź poprzez specjalistyczny trening; 3) takie, do których wykonawca ma dystans, zdając sobie sprawę, iż wchodzą one w skład zestawu zachowań przewidzianych dla odgrywanej przezeń aktualnie społecznej roli.

„Twardym jądrem” badań i refleksji performatycznej pozostają dla nas tzw. performance activities, czyli dziedziny kultury, w których reguły wpisane są performanse: teatr i inne rodzaje widowisk, rytuały, gry, zabawy, sport. Podejście performatyczne można jednak stosować w refleksji nad wieloma faktami kulturowymi, choćby z takich dziedzin, jak sztuka, polityka, biznes, terapia czy edukacja. Np. wiszący na ścianie muzeum obraz ujmowany jest przez badaczkę bądź badacza performansów przede wszystkim jako proces komunikacji, intensywnej wymiany wartości i znaczeń, dokonujący się w konkretnej chwili między autorem obrazu a osobą, która teraz właśnie go ogląda. Pod uwagę brana być musi przede wszystkim kompetencja kulturowa obu podmiotów komunikacji, ukształtowanie przestrzeni, w której znajduje się obraz i oglądająca go osoba, a także historyczna specyfika chwili, w której ów akt komunikacji się dokonuje.

Jak widać, charakterystycznymi cechami refleksji performatycznej są dla nas, podobnie jak dla większości badaczek i badaczy uprawiających tę dziedzinę, jej transdyscyplinarność i transkulturowość, które cechują wszelkie ponowoczesne badania nad faktami kulturowymi. Podkreślić należy, iż traktujemy performatykę właśnie jako refleksję, a nie naukę, co jest z naszej strony ważną deklaracją nie tylko metodologiczną, lecz także światopoglądową. Z dzisiejszej perspektywy trudno wręcz jest nam sobie wyobrazić, że performatyka może stać się kiedyś nauką.

Intencją osób wchodzących w skład zakładu jest zintegrowanie refleksji performatycznej z dotychczasowym dorobkiem w dziedzinie badań nad kulturą wypracowanym w Instytucie Kulturoznawstwa UAM. Badania i nauczanie performatyki ujmowane tu są jako fragment programu akademickiego kształcenia kulturoznawców. Jednocześnie założyciele nowego Zakładu dystansują się wobec wszelkich intuicji oraz spekulacji zakładających „zwrot” albo „przełom performatywny” (pojmowany jako „zmiana paradygmatyczna”) w badaniach nad kulturą, czego wynikiem miałoby stać się ujmowanie całej kultury jako performansu. Nie aspirują oni do zastąpienia tradycyjnych dyscyplin badawczych performatyką, a raczej – czerpiąc selektywnie z ich ustaleń – dążą do przeformułowania i wzbogacenia dotychczasowego obrazu praktyk kulturowych, eksponując te ich aspekty, które przesłaniała dotąd orientacja semiotyczna bądź hermeneutyczna. Sytuują zatem badania performatyczne niejako „w poprzek”, a nie „zamiast” wypracowanych w czasach nowoczesności podziałów dyscyplinarnych.