Aktualnie jesteś: Otwarty Uniwersytet Poszukiwań / Semestry autorskie

Wspólnoty artystyczne w Rosji: studia, kolonie artystów, kółka, stowarzyszenia twórcze, salony

Dr hab. Katarzyna Osińska
Cykl warsztatów
Rok akademicki 2013/2014

W książce Klasztory i laboratoria. Rosyjskie studia teatralne: Stanisławski, Meyerhold, Sulerżycki, Wachtangow (Gdańsk 2003) przybliżyłam problematykę dotyczącą działalności studiów teatralnych, także w ich aspekcie wspólnotowym – jako małych grup twórczych. Wskazałam wówczas na prekursorski charakter rosyjskich studiów z początku XX wieku wobec zjawisk charakterystycznych dla wielu nurtów teatru drugiej połowy minionego stulecia nie tylko w Rosji, ale i w świecie Zachodu. Takie bowiem aspekty studyjności, jak uznanie nadrzędności procesu poszukiwań nad przygotowaniem spektaklu, „antystrukturalny” charakter tego typu grup (negowanie instytucjonalności, egalitaryzm, antyhierarchiczność) czy wreszcie utożsamianie pracy studyjnej z projektem egzystencjalnym – sprawiają, że studia stanowią znakomite przykłady communitas (w rozumieniu Victora Turnera). W książce tej podjęłam także próbę zmierzenia się z problematyką wspólnotowości w perspektywie innej niż zachodnia. W rozdziałach poświęconych Leopoldowi Sulerżyckiemu wskazałam na znaczenie tradycji słowiańskiej „obszcziny” (czyli: wiejskiej wspólnoty gminnej – terminu kluczowego w słowniku rosyjskich słowianofilów) oraz myśli Lwa Tołstoja w kształtowaniu się praktyki studyjności. W kolejnej mojej pracy Teatr rosyjski XX wieku wobec tradycji. Kontynuacje, zerwania, transformacje (Gdańsk 2009) podjęłam temat ewolucji idei studyjności w drugiej połowie XX wieku, szerzej omawiając dwa przykłady jej realizacji: w teatrze prowadzonym przez Lwa Dodina oraz w Szkole Sztuki Dramatycznej Anatolija Wasiljewa. W dwudziestowiecznej Rosji mamy do czynienia – naprzemiennie – z okresami rozwoju idei wspólnotowych w sztuce, co przekłada się na rozkwit działalności ugrupowań twórczych, kolonii artystycznych, studiów i okresami zaniku tego rodzaju aktywności, spowodowanego różnymi czynnikami, najczęściej zewnętrznymi, w tym – ingerencją państwa, stosowaniem przezeń narzędzi kontroli i przymusu. Sytuację tę dobrze objaśnia koncepcja binarnego modelu kultury rosyjskiej (Borisa Uspienskiego i Jurija Łotmana) czy też model zaproponowany przez Władmira Papiernego w jego książce Kultura Dwa (1985), wedle którego jeden biegun – rewolucjonistyczna, kosmopolityczna, eksperymentalna Kultura Jeden nieuchronnie zastyga w monumentalną, imperialną, nacjonalistyczną Kulturę Dwa. A zatem, jeśli zaliczyć studia i inne małe grupy twórcze do kategorii Kultury Jeden, to stosunkowo szybko przegrywają one w konfrontacji z instytucjami oficjalnymi, mającymi poparcie państwa, opartymi na autorytecie władzy. Inaczej rzecz ujmując, więzi charakterystyczne dla communitas wypierane są przez strukturę societas.

Podczas warsztatów prowadzonych w ramach semestru autorskiego w Instytucie Grotowskiego zamierzam rozwinąć temat wspólnot artystycznych na wybranych przykładach ze środowisk artystycznych, już niekoniecznie związanych z teatrem dramatycznym. Okresy aktywności różnego rodzaju wspólnot artystycznych w Rosji przypadają na przełom XIX i XX wieku, na lata dwudzieste i początek trzydziestych, na lata siedemdziesiąte XX wieku (szczególnie w dziedzinie sztuk plastycznych) oraz na okres po „pieriestrojce”, kiedy – począwszy od lat dziewięćdziesiątych – w Rosji mamy do czynienia z prawdziwym boomem studyjności oraz rozkwitem różnego rodzaju „art-grup” w obszarze sztuk plastycznych. Posiłkując się przykładami z różnych obszarów twórczości oraz różnych epok, podejmę próbę dokonania rozróżnienia między rozmaitymi formami wspólnotowości. Jeśli bowiem w małych grupach teatralnych typu studyjnego mamy do czynienia z jednoczącą ich członków sprawą czy ideą, która wyznacza granice wspólnoty, to w grupach artystycznych, działających w obszarze sztuk plastycznych czy wizualnych najczęściej spotykamy się ze „zbiorem” silnych indywidualności. Prześledzenie różnego typu wspólnot w dłuższej perspektywie czasowej pozwoli na ustalenie, w jaki sposób zmieniała się podmiotowość wspólnot: od grup skupionych na sobie, zamkniętych w kręgu, w którym mamy do czynienia z wyraźną barierą między twórcą i odbiorcą po sytuację, w której członkami wspólnoty stają się widzowie, będący w istocie współtwórcami sztuki. Nie bez znaczenia dla tematu będą też kwestie związane ze zmianami dokonującymi się w strukturze społecznej oraz reakcje na te zmiany w obszarach communitas. Jeden z wykładów zamierzam poświęcić próbie zdefiniowania bądź prześledzenia zmian w rozumieniu takich pojęć, jak bohema, underground czy „tusowka” – nieprzetłumaczalne na język polski słowo oznaczające współczesną formę samoorganizacji środowiska artystycznego, pozbawioną wyraźnych granic oraz wyraźnych zasad ideowej wspólnoty. Wreszcie zamierzam przyjrzeć się takim starym kategoriom, jak „życiotworzenie” – zjawisko charakterystyczne dla twórców i grup artystycznych z początku XX wieku, w perspektywie nowszych badań z zakresu antropologii i socjologii sztuki.

Wystąpienia będą ilustrowane przykładami rozmaitych wspólnot artystycznych z obszaru kultury rosyjskiej od przełomu XIX i XX wieku po przełom XX i XXI stulecia.

Opiekun naukowy: prof. Dariusz Kosiński
Koordynatorki: Sylwia Fiałkiewicz, Karolina Wycisk

Program