Aktualnie jesteś: Otwarty Uniwersytet Poszukiwań / Kursy Wiodące / Stulecie aktorów. Sztuka aktorska w teatrze Zachodu między XIX a XXI wiekiem
Piękne i prawdziwe. Sztuka aktorska „wieku pary, elektryczności i teatru” na przykładzie polskiej „epoki gwiazd”
Wykład prof. Dariusza Kosińskiego w ramach OUP
29/11/2013 {piątek} 18:00
Sala Kinowa
Wstęp wolny
W zdecydowanej większości tekstów reformatorów teatralnych XX wieku aktorstwo stulecia wcześniejszego wykorzystywane było jako wzorcowy przykład negatywny. Przypisywano mu skłonności do gwiazdorstwa i popisów solowych, pogoń za efektem i poklaskiem publiczności, brak gustu i wyczucia piękna, oskarżając jednocześnie o „nieartystyczne” kopiowanie rzeczywistości i przesadną manieryczność. Czytając wypowiedzi na temat tego aktorstwa, odnieść można wręcz wrażenie, że przed Stanisławskim, Craigiem, Schillerem czy Copeau na scenach teatralnych Europy panowały chaos, bezguście i nieznośna zgrywa. Jak więc było możliwe, że właśnie teatr tamtego stulecia stworzył tak wielu aktorów, którzy przeszli do legendy i z którymi nikt w stuleciu następnym nie mógł się równać? Skoro był on tak okropny i nieartystyczny, skąd brali się Modrzejewska, Ristori, Kean, Rachel, Bernhardt i Duse, których ci sami reformatorzy wręcz wielbili i których uznawali często za wzorce własne?
„Czarna legenda” XIX-wiecznego aktorstwa i teatru jest w znacznej mierze ideologicznym i propagandowym produktem kolejnych pokoleń reformatorów, którzy potrzebowali wyraziście opisanego przeciwnika, by móc ustanowić własne znaczenie. Jest też produktem swoistej słabości teoretycznej i literackiej aktorów tamtego teatru, którzy zazwyczaj za nic mieli „literatów”, uważając (słusznie zresztą), że nie potrzebują ich do niczego poza „reklamą”, a scena to przestrzeń działania, nie pisarskiej elokwencji. Niestety to lekceważenie srodze się na wielkich aktorach zemściło, prowadząc do kampanii pomówień i przemilczeń, w efekcie której dziś raczej śmieszą niż budzą podziw, a ich umiejętności i zasady ich sztuki są (zwłaszcza w Polsce) jednocześnie zapomniane i pogardzane.
Celem wykładu będzie syntetyczne zaprezentowanie podstaw XIX-wiecznej sztuki aktorskiej, zarówno w wymiarze teoretycznym (kluczowe problemy estetyczne i ideowe), jak i w odniesieniu do praktyki. Wykorzystując i przypominając wieloletnie badania nad tym, co zostało z polskiego aktorstwa tej wspaniałej epoki, będę się starał pokazać, co tracimy, pomijając je milczeniem. Jestem bowiem przekonany, że choć w XX wieku uruchomiono mechanizm „kozła ofiarnego”, by zamienić dawne bożyszcza w śmiertelnych wrogów, to w istocie jego ofiarą jest teatr dzisiejszy, pozbawiony nie tylko tradycji, ale nawet umiejętności formułowania podstawowych problemów rzemieślniczych.
Dariusz Kosiński jest profesorem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, od roku 2019 w Instytucie Glottodydaktyki Polonistycznej. Jest uczniem prof. Jana Michalika, pod którego opieką napisał pierwsze prace dotyczące historii i teorii sztuki aktorskiej XIX wieku. Główny nurt jego badań stanowi polska tradycja teatralna i performatywna („Polski teatr przemiany”, Wrocław 2007; „Teatra polskie. Historie”, Warszawa 2010 – nagroda Znaku Hestii im. ks. prof. Józefa Tischnera 2011, Nagroda Naukowa im. Jerzego Giedroycia 2012; przekłady: niemiecki, chiński, rosyjski, angielski). Podejmował też prace związane z poszczególnymi twórcami tej tradycji: Juliuszem Osterwą, Stanisławem Wyspiańskim, a przede wszystkim Jerzym Grotowskim. Jest autorem popularnej biografii artysty „Grotowski. Przewodnik” (Wrocław 2009), wydał dwie monografie poświęcone jego wczesnym przedstawieniom („Grotowski. Profanacje”, Wrocław 2015; „Farsy-misteria. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego w Teatrze 13 Rzędów (1959–1960)”, Wrocław 2018). W latach 2010–2013 był dyrektorem programowym Instytutu im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu. Należał do zespołu redakcyjnego „Tekstów zebranych” Grotowskiego (Wrocław – Warszawa 2012). Założył portal grotowski.net oraz pismo „Performer”, którego redaktorem naczelnym jest do dziś. Badania nad polską tradycją performatywną łączy z analizami współczesnych przedstawień i dramatów społecznych („Teatra polskie. Rok katastrofy”, Warszawa 2012). Był współzałożycielem i przez kilkanaście lat pracownikiem Katedry Performatyki na Wydziale Polonistyki UJ („Performatyka. W(y)prowadzenia”, Kraków 2016). W latach 2014–2018 był zastępcą dyrektora Instytutu Teatralnego Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Stworzył projekt badań nad awangardą teatralną Europy Środkowo-Wschodniej „Odzyskana Awangarda”. W latach 2017–2020 kierował projektem badawczym „Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku”. Od 2016 stale współpracuje jako krytyk teatralny z „Tygodnikiem Powszechnym”. Od roku 2014 wraz z prof. Wojciechem Dudzikiem jest redaktorem naczelnym internetowej Encyklopedii Teatru Polskiego. Od 2016 stale współpracuje jako krytyk teatralny z „Tygodnikiem Powszechnym”. W roku 2020 założył z Katarzyną Woźniak „żywosłowie. wydawnictwo”, którego jest dyrektorem programowym i redaktorem. Ostatnią jego książką jest „Teatr, który nadchodzi?” (Gdańsk 2023).