Aktualnie jesteś: Otwarty Uniwersytet Poszukiwań / Semestry autorskie

Okrutny teatr samospaleń

Dr hab. prof. UAM Grzegorz Ziółkowski
Cykl wykładów
Rok akademicki 2017/2018

Samospalenia to jedna z praktyk kulturowych obejmująca szereg zjawisk: a) protesty samobójcze w ogniu, b) czyny zakorzenione w obyczaju religijnym (np. hinduski rytuał pogrzebowy satī), c) stosunkowo rzadko stosowaną formę samobójstwa z powodów osobistych. Można byłoby włączyć do niego również d) przypadki kaskaderskich samopodpaleń, których dokonuje się z uwagi na popis lub na chęć zaspokojenia potrzeb użytkowych (np. podczas kręcenia filmów czy po to, aby przygotować atrakcyjną fotografię). Cykl Okrutny teatr samospaleń poświęcony zostanie pierwszej grupie zjawisk, tzn. aktom protestu w ogniu (oraz dziełom, które do nich nawiązywały).

Protestacyjne samospalenia to dobrowolne, manifestacyjne i radykalne wystąpienia, podejmowane w imię wartości uznanych przez osobę decydującą się na taką formę sprzeciwu za godne tego, aby poświęcić za nie życie. Są oglądane (na żywo i/lub z odtworzenia) i mają być oglądane, gdyż zakładają wystąpienie przed innych i przed innymi, aby językiem cierpienia, ciała i żywiołu ognia wyrazić niezgodę oraz żądać zmiany. Dlatego można je badać tak, jak inne widowiska, zwracając uwagę na osobę protestującą, jej działania, przyczynę i okoliczności protestu, kontekst historyczny, kulturowy i społeczno-polityczny, czas i miejsce, przebieg, świadków oraz recepcję aktu i jego następstwa.

W drugiej połowie XX wieku manifestacyjne akty samospaleń i samopodpaleń weszły – jak się okazało – na trwałe do arsenału pokojowych działań protestacyjnych i kojarzone są z walką bez przemocy (ang. non-violence). Stało się to po głośnym czynie wietnamskiego mnicha buddyjskiego, Thích Quảng Đứca, który rano 11 czerwca 1963 roku na skrzyżowaniu ulic w centrum Sajgonu dokonał publicznego samospalenia, chcąc wyrazić sprzeciw wobec prześladowań buddystów przez katolickiego prezydenta Republiki Wietnamu Ngô Đình Diệma (1901–1963). Starannie zainscenizowany przez przedstawicieli buddyjskiej wspólnoty zakonnej akt uwieczniony został na serii fotografii amerykańskiego reportera Malcolma Browne’a. Opublikowane w prasie zdjęcia wstrząsnęły opinią publiczną w Stanach Zjednoczonych i na świecie. Wpłynęło to na politykę amerykańską wobec popieranego wcześniej przez Waszyngton reżimu Diệma, który został bestialsko zamordowany wraz ze swoim bratem niecałe pięć miesięcy później, podczas wojskowego zamachu stanu. Samospalenie to uznać można za akt założycielski tej metody protestu, a jego unaocznienie na zdjęciach – za jedną z ikon burzliwych lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, które – jak słusznie pisała historyczka i krytyczka sztuki Agnieszka Morawińska w odniesieniu do rewolucyjnego 1968 roku – stanowią źródło „większości społecznych i politycznych przemian, które zadecydowały o kształcie współczesnego świata” [Morawińska, 2008].

Buddyjskie protestacyjne autokremacje w Wietnamie stanowiły inspirację dla samospaleń dokonywanych przez amerykańskich pacyfistów, wśród nich kwakra Normana Morrisona, który w ten sposób zaprotestował na schodach Pentagonu w 1965 roku przeciwko wojnie prowadzonej przez swój kraj po drugiej stronie Pacyfiku. Wiele wskazuje na to, że akty te były również natchnieniem dla osób, takich jak Ryszard Siwiec w Polsce (1968) i Jan Palach w Czechosłowacji (1969), które w tzw. bloku wschodnim sprzeciwiały się w ten sposób marazmowi współrodaków poddanych komunistycznej indoktrynacji i opresji. Najprawdopodobniej to wietnamskie samospalenia zainspirowały także młodego południowokoreańskiego robotnika i działacza walczącego o poprawę warunków pracy, Chun Tae-ila (1970), który podpalił się, aby nagłośnić sprawę nieludzkiego traktowania robotnic i robotników przemysłu tekstylnego w swoim kraju. Tych pięć czynów traktować można jako jedne z najjaskrawszych przykładów protestacyjnych samospaleń we współczesnej historii, w sposób niezaprzeczalny motywowanych altruizmem oraz chęcią obrony i ocalenia wartości ponadjednostkowych. Dodaję do nich samospalenie Tunezyjczyka Mohameda Bouaziziego w 2010 roku, które stanowiło iskrę wzniecającą społeczny bunt, jaki doprowadził do wybuchu tzw. arabskiej wiosny. Jego czyn był co prawda impulsywny i powodowany względami osobistymi (poczuciem upokorzenia i krzywdy), lecz dokonany został publicznie, przed budynkiem magistratu, na oczach wielu świadków, traktować go więc można również jako akt samobójczego protestu.

Omówienie tych sześciu przypadków oraz prezentacja artystycznych reakcji na nie stanowić będą trzon wykładów. Taki wybór przykładów podyktowany został trzema względami. Po pierwsze, naświetlają one te problemy, które najczęściej pojawiały się w tle samospaleń, tzn. opresję dotyczącą kwestii religijnych, wojnę i jej okropności, ucisk reżimu totalitarnego, wyzysk pracowniczy oraz wykluczenie z dominujących systemów ekonomicznych. Po drugie, ważna jest tu dostępność materiałów i wiarygodnych danych: w wypadku omawianych zdarzeń – największa. Po trzecie, właśnie tych sześć przypadków, które zestawione zostały w pary z uwagi na podejmowany w proteście problem i/lub kontekst historyczno-polityczny, spotkało się z najsilniejszym i – moim zdaniem – najwartościowszym oddźwiękiem w pracach artystycznych. Dzieła, na które zwracam uwagę, stanowiły w moim przekonaniu wyraz zmysłu empatii, to znaczy – jak ujęła to Luisa Nader – „współtworzyły się przez empatyczną relację z innym”. Dawały świadectwo i stawiały pytania o różne wymiary granicznego doświadczenia, którego nie chciały ujmować wyłącznie w kategoriach negatywnych, obejmujących „pojęcie kryzysu, agonu, braku, pustki, pęknięcia, opresyjnej władzy, wykluczenia, represji”. A przy tym wskazywały na „sprawczość i potencję podmiotów postawionych wobec sytuacji granicznych” [Nader, 2014].

***

Na semestr poświęcony zjawisku protestacyjnych samospaleń i wybranym dziełom artystycznym, które się do nich odnosiły, złożą się: trzy wykłady prowadzącego cykl, ilustrowane materiałami audiowizualnymi, oraz panel dyskusyjny dotyczący nowej książki Grzegorza Ziółkowskiego Okrutny teatr samospaleń. Protesty samobójcze w ogniu i ich echa w kulturze współczesnej (Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2018) z udziałem zaproszonych gości z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, reprezentujących różne dyscypliny badawcze.

Literatura cytowana:
Agnieszka Morawińska: ***, [w:] Rewolucje 1968, redakcja Dariusz Fedor, przełożyli Hanna Borkowska i inni, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Agora SA, Warszawa 2008.
Luiza Nader: Afektywna historia sztuki, „Teksty Drugie” 2014 nr 1.

Koordynatorka projektu: Dominika Nestorowska

Program